Kök hücreler ve kök hücrelerden türetilmiş ürünler, yeni tıbbi tedaviler için büyük umut vaat etmektedir. Haberlerde, kök hücreler hakkında bazı doğru yanlış bilgiler duydunuz ve belki de size veya ciddi bir hastalığı olan sevdiğiniz birine yardım edip edemeyeceklerini merak ettiniz. Kök hücrelerin ne olduğunu, hastalıkları ve yaralanmaları tedavi etmek için nasıl kullanıldıklarını ve neden bu kadar şiddetli tartışmaların konusu olduklarını merak edebilirsiniz.

Gelin beraber inceleyelim…

Kök hücreler hakkında sıkça sorulan soruların bazı cevapları.

Kök hücreler nedir?

Kök hücreler: Vücudun ana hücreleri

Kök hücreler vücudun ham maddesidir – özel işlevlere sahip diğer tüm hücrelerin üretildiği hücrelerdir. Vücuttaki veya laboratuvardaki doğru koşullar altında, kök hücreler bölünerek yavru hücre adı verilen daha fazla hücre oluşturur.

Bu yavru hücreler ya yeni kök hücreler haline gelirler (kendi kendini yenileme) ya da kan hücreleri, beyin hücreleri, kalp kası hücreleri veya kemik hücreleri gibi daha spesifik bir işleve sahip özel hücreler (farklılaşma) haline gelirler. Vücuttaki başka hiçbir hücrenin yeni hücre türleri üretmek için doğal yetenekleri yoktur.

Kök hücrelere neden bu kadar ilgi var?

Araştırmacılar ve doktorlar, kök hücre çalışmalarının şu konularda yardımcı olabileceğini umuyorlar;

Hastalıkların nasıl oluştuğuna dair anlayışı arttırmak: Araştırmacılar ve doktorlar, kök hücrelerin kemikler, kalp kası, sinirler ve diğer organ ve dokulardaki hücrelere olgunlaşmasını izleyerek hastalıkların ve koşulların nasıl geliştiğini daha iyi anlayabilirler.

Hastalıklı hücreleri değiştirmek için sağlıklı hücreler oluşturmak (rejeneratif tıp): Kök hücreler, insanlarda hastalıklı veya hasarlı dokuları yenilemek ve onarmak için kullanılabilecek spesifik hücrelere yönlendirilebilir.

Kök hücre tedavilerinden fayda görebilecek kişiler arasında omurilik yaralanması geçirenler, Tip 1 diyabet, Parkinson hastalığı, Amiyotrofik Lateral Skleroz, Alzheimer hastalığı, kalp hastalığı, felç, yanıklar, kanser ve kireçlenmesi olan bireyler bulunur.

Ben kas iskelet sistemi uzmanı olduğumdan bu sistemi ilgilendiren nörolojik ve ortopedik kökenli hastalıkların tedavilerini uygulamaktayım.

Kök hücreler, rejeneratif tıpta kullanılmak üzere yeni doku haline gelme potansiyeline sahip olabilir. Araştırmacılar, kök hücreler ve bunların nakil ve rejeneratif tıp alanındaki uygulamaları hakkındaki bilgilerini arttırmaya devam etmekteler.

Güvenlik ve etkinlik açısından yeni ilaçları test edilmesi: İnsanlarda araştırma ilaçlarını kullanmadan önce, araştırmacılar ilaçları güvenlik ve kalite açısından test etmek için bazı kök hücre türlerini kullanabilirler. Bu tür testler, büyük olasılıkla ilk önce kardiyak toksisite testi için ilaç geliştirme üzerinde doğrudan bir etkiye sahip olacaktır.

Yeni çalışma alanları, yeni ilaçları test etmek için dokuya özgü hücrelere programlanmış insan kök hücrelerini kullanmanın etkililiğini içerir. Yeni ilaçların test edilmesinin doğru olması için, hücrelerin ilacın hedeflediği hücre tipinin özelliklerini kazanacak şekilde programlanması gerekir. Hücreleri belirli hücrelere programlamak için teknikler araştırılmaya devam etmektedir.

Örneğin, bir sinir hastalığı için yeni bir ilacı test etmek için sinir hücreleri oluşturulabilir. Testler, yeni ilacın hücreler üzerinde herhangi bir etkisinin olup olmadığını ve hücrelerin zarar görüp görmediğini gösterebilir.

Kök hücreler nereden kaynaklanıyor?

Günümüzde araştırmacılar birkaç kök hücre kaynağı keşfettiler bunlardan bazıları şu şekildedir:

• Embriyonik kök hücreleri. Bu kök hücreler, üç ila beş günlük embriyolardan gelir. Bu aşamada embriyo blastosist olarak adlandırılır ve yaklaşık 150 hücreye sahiptir.

Bunlar pluripotent kök hücrelerdir, yani daha fazla kök hücreye bölünebilirler veya vücuttaki herhangi bir hücre türü haline gelebilirler. Bu çok yönlülük, embriyonik kök hücrelerin hastalıklı doku ve organları yenilemek veya onarmak için kullanılmasına izin verir.

• Yetişkin kök hücreler. Bu kök hücreler, kemik iliği veya yağ dokusu gibi çoğu yetişkin dokuda az sayıda bulunurlar. Embriyonik kök hücrelerle karşılaştırıldığında, yetişkin kök hücrelerin vücudun çeşitli hücrelerini oluşturmada daha sınırlı bir yeteneği vardır.

Erişkin kök hücreler vücudumuzda hali hazırda bazı dokularımızda bulunan bulunan ancak farklılaşmamış hücrelerdir ve her yaştaki insanda bulunurlar. İhtiyaç duyulduğunda bulundukları dokudaki değişik hücre tiplerine dönüşürler. Erişkin kök hücreler, organizma yaşadığı sürece kendi kopyalarını üreterek çoğalırlar. Bu hücreler bulundukları dokularda eskiyen, hastalanan veya ölen hücrelerin yerine yenilerini üreten yedek parça kaynakları olarak görev yaparlar.

Yakın zamana kadar, araştırmacılar yetişkin kök hücrelerin yalnızca benzer hücre türleri oluşturabileceğini düşünüyorlardı. Örneğin, araştırmacılar kemik iliğinde bulunan kök hücrelerin sadece kan hücrelerine yol açabileceğini düşünüyorlardı. Bununla birlikte ortaya çıkan kanıtlar, yetişkin kök hücrelerin çeşitli hücre türlerini oluşturabileceğini göstermektedir. Örneğin, kemik iliği kök hücreleri, kemik veya kalp kası hücreleri oluşturabilir.

• Embriyonik kök hücre özelliklerine sahip olacak şekilde değiştirilmiş yetişkin hücreler (uyarılmış pluripotent kök hücreler)
• Perinatal kök hücreler: Araştırmacılar tarafından, amniyotik sıvıda ve göbek kordonu kanında keşfedilen bu kök hücreler ayrıca özel hücrelere dönüşme yeteneğine de sahiptir. Potansiyellerini anlamak için amniyotik sıvı kök hücrelerinin daha fazla araştırılmasına ihtiyaç vardır.

Embriyonik kök hücrelerin kullanılması konusunda neden bir tartışma var?

Embriyonik kök hücreler, erken evre embriyolardan elde edilir (bir kadının yumurtası, bir in vitro fertilizasyon kliniğinde bir erkeğin spermiyle döllendiğinde oluşan bir grup hücre) – İnsan embriyonik kök hücreleri insan embriyolarından elde edildiği  için, embriyonik kök hücre araştırmalarının etiği hakkında birkaç soru ve sorun ortaya çıkmıştır.

Ulusal Sağlık Enstitüleri, 2009 yılında insan kök hücre araştırmaları için kılavuzlar oluşturmuştur.  Kılavuzlar, embriyonik kök hücreleri ve bunların araştırmada nasıl kullanılabileceğini tanımlamakta ve embriyonik kök hücrelerin bağışlanması için öneriler içermektedir. Ayrıca kılavuzlar, in vitro fertilizasyonla oluşturulan embriyolardan alınan embriyonik kök hücrelerin yalnızca embriyoya artık ihtiyaç kalmadığında kullanılabileceğini belirtmektedir.

Günümüzde Türkiye’de kök hücre tedavilerinde embriyonik kök hücre uygulamaları yapılmamaktadır.

Kök hücre dizileri nedir ve araştırmacılar neden bunları kullanmak isterler?

Bir kök hücre dizisi, tümü tek bir orijinal kök hücreden gelen ve bir laboratuarda yetiştirilen bir hücre grubudur. Bir kök hücre hattındaki hücreler büyümeye devam eder, ancak özel hücrelere farklılaşmaz. İdeal olarak, genetik kusurlardan uzak kalırlar ve daha fazla kök hücre oluşturmaya devam ederler. Hücre kümeleri bir kök hücre hattından alınabilir ve saklanmak üzere dondurulabilir. 

Kök hücre tedavisi (rejeneratif tıp) nedir ve nasıl çalışır?

Rejeneratif tıp olarak da bilinen kök hücre tedavisi, kök hücreleri veya bunların türevlerini kullanarak hastalıklı, işlevsiz veya yaralı dokunun onarım yanıtını destekler. Organ naklinde bir sonraki bölümdür ve sınırlı olan donör organlar yerine hücreleri kullanır.

Araştırmacılar, bir laboratuvarda kök hücreleri çoğaltarak, kalp kası hücreleri, kan hücreleri veya sinir hücreleri gibi belirli hücre türlerinde uzmanlaşmak için yönlendirilirler.

Özel hücreler daha sonra bir kişiye implante edilebilir. Örneğin, kişinin kalp hastalığı varsa, hücreler kalp kasına enjekte edilebilir. Sağlıklı nakledilen kalp kası hücreleri, kusurlu kalp kası onarımına katkıda bulunabilir.

Araştırmacılar, kalp benzeri hücreler haline gelmeye yönlendirilen yetişkin kemik iliği hücrelerinin, insanlarda kalp dokusunu onarabileceğini ve daha fazla araştırma yapılmakta olduğunu zaten göstermiştir.

Kök hücreler hastalıkları tedavi etmek için günümüzde kullanılıyor mu?

Evet.

Doktorlar, kemik iliği nakli olarak da bilinen kök hücre nakli gerçekleştirmekteler. Bunun yanında hasar görmüş kıkırdak, kas, tendon gibi yapıların yenilenmesinde, felç bulguları ile sonuçlanan omurilik yaralanmaları, serebral palsi ve nörodejeneratif hastalıklarda umut vaat edici tedavi olarark karşımıza çıkmaktadır.

Araştırmacılar, kalp yetmezliği gibi bir dizi dejeneratif hastalık da dahil olmak üzere diğer koşulları tedavi etmek için yetişkin kök hücreleri test ediyor.

Otolog kök hücre tedavilerinin kas iskelet sistemi hastalıklarında başlıca kullanım alanları:

• Eklem kıkırdak bozukluklarında
• Artritler ve kireçlenmelerde
• Omurga ve intervertebral disk rejenerasyonlarında
• Tendon ve bağ problemlerinde
• Kaynama gecekmesi olan kırıklarda
• Romatizmal dejeneratif hastalıklarda
• Diyabetik yaralar, Enfekte yaraların tedavisi
• Akut yaralanmalar
• Güç iyileşen yaralar, Dekubit ülserleri
• Çene eklemi destruksiyonu, TME disfonksiyonları
• Implant stabilizasyonunda
• Kemik defektlerinde
• Polinöropatiler,
• Anti-aging uygulamalarında,
• Proloterapi uygulamalarında,